از کجا باید شروع کرد؟ تا کجا باید آموزش داد

دکتر میترا حکیم شوشتری، روان‌پزشک کودک و نوجوان و عضو هیات علمی دانشگاه ایران

آموزش سلامت جنسی به کودکان یکی از دشوارترین قسمت‌های فرزندپروری است که اغلب والدین به دلیل ناآشنایی با ظرافت‌های موجود در این راه، یا با آموزش زودرس و شتابزده خود یا با تاخیر و پنهانکاری به سلامت فرزندشان لطمه می‌زنند. در آستانه روز جهانی سلامت جنسی سعی داریم شما را با کلیدهای تربیتی آشنا کنیم که بتوانید به راحتی از عهده این وظیفه مهم خود برآیید.

شاید اولین و رایج‌ترین خطایی که اغلب ما والدین مرتکب می‌شویم این باشد که ضرورتی نمی‌بینیم درباره مسائل جنسی با کودک حرف بزنیم. والدین یا مربیانی که با کودک سر و کار دارند باید متوجه اهمیت این آموزش شوند و به این باور برسند که مخفی‌کاری و سرکوب کنجکاوی‌های جنسی کودک می‌تواند آسیب‌زا باشد. یعنی با عملکرد نامناسب ما کنجکاوی‌های معمولی بچه‌ها که لازمه رشد سالم و طبیعی آنهاست، می‌تواند به جنبه‌های جنسی تبدیل شود و نهایتا زمینه‌های انحراف اخلاقی را در آنها ایجاد کند. والدین می‌توانند با تربیت جنسی درست در پیدایش حس‌های خوبی مانند زیبایی‌دوستی، هنر عشق ورزیدن، محبت، صمیمیت و ایثار و فداکاری نقش داشته باشند.

زمان طلایی آموزش را از دست ندهید

بعضی از والدین تا دوره بلوغ فرزند که تغییرهای آشکار جسمی او مجبورشان خواهد کرد درباره جنسیت با او حرف بزنند، سکوت می‌کنند. بعضی هم این کار سخت را به مربیان مدرسه واگذار می‌کنند، اما آیا همه بچه‌هایی که در یک کلاس هستند درک جنسیتی یکسانی دارند؟ یا اصلا آیا مربیان ما دوره‌ای دیده‌اند که بدانند چه میزان اطلاعات را چطور در اختیار کودکان قرار دهند؟

پس چه بخواهید، چه نخواهید کودکان از رسانه‌ها یا همسالان اطلاعاتی درباره جنسیت به دست می‌آورند. شما اگر نتوانید با مهارت ارتباطی و فن گفت‌وگوی سالم که لازمه برقراری روابط بین‌فردی است به کودک آموزش دهید در قدم اول خودتان لطمه می‌بینید چراکه اولین رابطه سالم باید بین شما و بچه‌ها شکل بگیرد. اگر امروز که فرزندتان خردسال است فضای مناسب گفت‌وگو چه درباره جنسیت، چه مسائل دیگر به وجود نیاورید، در دوره بلوغ و نوجوانی نیز نخواهید توانست چنین فضای ارتباطی‌ای ایجاد کنید و توصیه‌ها و راهنمایی‌های لازم را داشته باشید.

آموزش‌ها را از خانه شروع کنید

بچه‌ها باید هر مهارتی را ابتدا در خانه و با اعضای خانواده به‌ویژه والدین تمرین کنند و بیاموزند. آنها به این مهارت‌های ضروری زندگی نیاز دارند تا بزرگسالی موفق شوند. اگر ارزش‌های اخلاقی سالم را در بچه‌ها پرورش ندهیم هنگام بزرگسالی در تصمیم‌گیری‌های مهم خود با مشکل مواجه می‌شوند چراکه نقش جنسی دربرگیرنده تمام رفتارهایی است که به مرد بودن یا زن بودن فرد مربوط می‌شود. خانواده و جامعه به‌دلیل تاثیری که برآموزش نقش جنسی دارند، روی رفتار کودک و عزت‌نفس او اثر می‌گذارند. شما اولین معلم او در زمینه جنسیت هستید. حتی او از لحظه تولد با الگوبرداری از شما در حال یادگیری بوده و در بسیاری موارد والدین متوجه چشم‌های تیزبین کودک کنجکاو خود نبوده‌اند.

نگذارید کودک احساس شرم کند

شروع آموزش جنسی می‌تواند از سنین خیلی پایین همگام با آموزش توالت رفتن باشد که مفهوم خصوصی بودن اعضای تناسلی را به کودک می‌آموزید. اغلب بچه‌ها قبل از مدرسه رفتن به خوبی این عبارت خصوصی بودن را می‌پذیرند. نکته اینکه، نباید روی اعضای تناسلی کودک اسامی‌ای که بار منفی یا شرم‌آور دارند گذاشت؛ نگویید: «برو عیب‌تو بپوشون»، «آبروتو بپوشون» از هیجانی شدن و نشان دادن واکنش‌های تند هنگامی که کودک به‌خاطر شناخت بدنش به عضو تناسلی‌اش دست می‌زند، بپرهیزید. همان‌طور که او دستش را در چند ماهگی با کنجکاوی نگاه می‌کرد و می‌شناخت یا به گوشش دست می‌زد و ناخن‌های خود را با کنجکاوی می‌شناخت، اجازه دهید این عضو خود را هم بشناسد اما با پرت کردن حواس او می‌توانید مانع از لمس بیش از حد و تجربه حس خوشایند آن شوید چراکه برخی از بچه‌ها به دلیل آرامش گرفتن امکان دارد دوباره به‌خصوص در مواقعی که به آرامش نیاز دارند مانند زمان خواب، آلت تناسلی خود را لمس کنند. بعضی از بچه‌ها هم با موی مادر یا خودشان بازی می‌کنند یا شست خود را می‌مکند تا آرام شوند و بخوابند پس دقت کنید این 2 مثل هم است؛ از گذاشتن اسامی منفی مانند خودارضایی و... جدا بپرهیزید و کودکتان را بی‌جهت اذیت نکنید. اگر شما با رفتار نامناسب و واکنش تند او را حساس نکنید این تجربه و دوره شناخت سپری می‌شود.

حد و مرزها را مشخص کنید

وقتی شما واژه خصوصی بودن را به کار می‌برید بچه می‌فهمد درباره این موضوع خصوصی می‌تواند با کسانی که دوست دارد حرف بزند، اما باید به کودک پیش‌دبستانی خود بگویید این موضوعات خصوصی را با شما که والدینش هستید مطرح کند نه همسالان و دوستان. بچه باید بفهمد غیر از شما بقیه در این مورد غریبه محسوب می‌شوند. نقش بازی کنید، قصه تعریف کنید و خلاصه اینکه نه با هیجان بلکه متناسب با ویژگی‌های شخصیتی کودکتان با او در این‌باره حرف‌ بزنید و اطلاعات بدهید تا بداند می‌تواند همیشه با خیال راحت سوالات خود را از شما بپرسد.

بیشتر بچه‌ها تا 6سالگی باید...

• نام درست عضو تناسلی خود را بدانند (به زبان کودکانه خود)

• بدانند نوزادان از شکم مادر (جایی به نام رحم) می‌آیند و نوزاد خریدنی نیست که از مغازه یا بیمارستان تهیه شود.

• مفهوم رفتن به جای خصوصی برای تعویض لباس را بدانند.

• بتوانند با والدین خود درباره جنسیت صحبت کنند و سوال بپرسند.

والدین بچه‌های زیر 6 سال باید...

• اطلاعات جنسی را کوتاه، واضح و در حد درک بچه بدهند.

• قبل از هر پاسخی از کودک در این‌باره بپرسند که: «خودت چی فکر می‌کنی؟ چی شد که این سوال به ذهنت رسید؟»

• گاهی می‌توان با یک بله یا خیر، پاسخ مدنظر کودک را داد. خاطره جالب مادری که پسر 4 ساله‌اش دوان‌دوان از حیاط به خانه می‌آید و می‌پرسد: «مامان من از کجا آمده‌ام؟» فراموش نکنید! او ابتدا هل می‌شود اما بر خود مسلط می‌شود و با تکرار سوال کودک می‌پرسد: «منظورت چیه تو از کجا اومدی؟» و پسرک ادامه می‌دهد که بچه همسایه گفته ما از شهر همدان آمده‌ایم تو از کجا آمدی؟ یا کودک 5 ساله‌ای که از مهد برمی‌گردد و از مادر می‌پرسد: «نوزاد از کجا می‌آید؟» و مادر با پرسش‌های ساده سطح اطلاعات بچه و علت سوال، می‌فهمد که مربی او باردار است و با گفتن این جملات آگاهانه به کودکش پاسخ می‌دهد... «نوزاد در جای مخصوصی توی شکم مادر می‌مونه تا خوب رشد کنه و آماده به دنیا اومدن بشه. اسم این کیسه کوچولو رحم است.» برای بچه‌ها در این سن یکی- دو جمله کافی است. یادتان باشد روند آموزش تدریجی است. با بزرگ‌تر شدن کودک می‌توانید کم‌کم با توجه به درک او اطلاعات تکمیلی و با مرور حرف‌های قبل چند نکته جدید را هم آموزش دهید. به این ترتیب تا 9 سالگی کودک باید درباره سوالاتی مانند نوزادان از کجا می‌آیند، چطوری می‌روند تو دل مامان و چطور بیرون می‌آیند، چیزی شنیده باشند.
• از تفاوت بین 2 جنس آگاه باشند. مثلا بدانند اندام تناسلی جنس مخالف تفاوت دارد و... مفهوم تماس بد و خوب و سوء‌استفاده جنسی را بداند و اجازه ندهد کسی با رفتارش او را بیازارد.

هفته نامه سلامت/537